Қазақстан экспорттаушыларын қандай өзгерістер күтіп тұр?
Экспорттаушыларды қолдау нарығында өзгерістер күтілуде. Өткен аптада бірқатар БАҚ-та Қазақстанда экспорттық-кредиттік агенттік құрылатыны туралы жаңалық пайда болды. Тиісті заң жобасын Мәжіліске енгізуге дайындалып жатыр. Осы құжатқа сәйкес, экспорттық-кредиттік агенттік шикізаттық емес экспортты ілгерілету жөніндегі бірыңғай оператор мәртебесіне ие болады. Біздің елімізде шикізаттық емес сегменттің экспорттаушыларын қолдаумен "Бәйтерек" холдингінің еншілес кәсіпорны - KazakhExport экспорттық сақтандыру компаниясы айналысады. Іскерлік ақпарат орталығының тілшісі Kapital.kz компанияның Басқарма төрағасы Аслан Калигазинге KazakhExport заң жобасына қатысы бар-жоғын және қандай жаңалықтар күтетінін айтып беру туралы өтінішпен жүгінді.
- Аслан Ермекұлы, экспорттық-кредиттік агенттіктің мәртебесі нені білдіреді? Қандай өзгерістерді күту керек?
- Бүгінде Қазақстанда бүкіл әлемде жұмыс істейтін классикалық форматтағы толыққанды экспорттық-кредиттік агенттік жоқ. Іс жүзінде осындай агенттіктің функцияларын орындай отырып, KazakhExport – Ұлттық банктің сақтандыру қызметін жүзеге асыруға лицензиясы бар экспорттық сақтандыру компаниясы. Бұл біздің құралдарымызды Экспортты сақтандыру және қайта сақтандырумен шектейді, өйткені біздің қызметіміз "сақтандыру қызметі туралы"ҚР Заңымен реттеледі.
Дамыған елдерде экспортқа бағдарланған кәсіпорындарды ілгерілетумен айналысатын экспорттық-кредиттік агенттіктер арнайы құқықтық мәртебеге ие. Олардың жұмысы жекелеген нормативтік құқықтық актілермен реттеледі. Бұл ретте олар қаржылық реттеушіге емес, Үкіметке есеп береді.
Осылайша, толыққанды экспорттық-кредиттік агенттік болу үшін KazakhExport Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігінің (РРДҚ) реттеуінен шығуы қажет. Бұл ECA қызметін реттейтін жеке заңды қажет етеді. Халықаралық тәжірибеге және экспорттық-кредиттік агенттіктердің жұмыс істеуінің үздік әлемдік практикасына сүйене отырып, сауда және интеграция министрлігімен бірлесіп, заңнамаға өзгерістер енгізуге бастамашылық жасалды.
-Экспорттық-кредиттік агенттік мәртебесін алғаннан кейін KazakhExport-тың қандай функциялары кеңейтіледі?
- Бірінші кезекте компанияда шикізаттық емес экспортты қолдау бойынша мүмкіндіктер кеңейеді, ол қазір Қазақстанның жалпы экспортының 30% - нан аспайды. Трансформациялау есебінен компания сондай-ақ экспорттық операциялар, субсидиялау, кепілдік беру бойынша неғұрлым кең функционалды жүзеге асыра алады. Сонымен қатар, біз шетелдік импорттаушыларды сервистік қолдау - талдауға көбірек көңіл бөле аламыз: оларда қандай тауарларға, қызметтерге қажеттілік бар, қазақстандық компанияларға қандай өткізу нарықтарын дамыту қажет. Бұл еліміздің экспорттық әлеуетін дамытуға серпін беретініне сенімдіміз.
- Экспорттық-кредиттік агенттіктің қызметін реттейтін заң жобалары қандай кезеңде тұр?
- Қазіргі уақытта ЭКА туралы заң жобалары мүдделі мемлекеттік органдармен және қоғамдық ұйымдармен келісілуде.
- Сіздің ұйымыңыздың ағымдағы қызметіне тікелей көшейік. Сіз қанша жобаны қолдадыңыз?
- 2016 жылдан бастап, "ҚазЭкспортГарант" "KazakhExport" құрамына кірген сәттен бастап, біз жалпы сомасы 661,2 млрд теңгеге 184 экспорттаушыға қолдау көрсеттік. Экспорттаушыларға 117,4 млрд теңге сомаға сауда және экспорт алдындағы қаржыландыру ұсынылды.
Республикалық бюджет қаражатынан қаржылық қолдауды тартпай, KazakhExport-тың сақтандыру өтемімен қаржы институттарынан экспортты қолдауға 391 млрд теңге сомасында қосымша қаражат тартылғанын атап өткен жөн.
2022 жылдың бірінші жартыжылдығында көптеген елдердің экспорты айтарлықтай төмендеді-бұл ағымдағы шындықта заңды. Қазіргі уақытта компаниялар өзгерістерге бейімделіп, экспорттық операцияларын біртіндеп қалпына келтіре бастады.
Сонымен қатар, бұл жағдай оларды сақтандыру құралдарын қауіпсіздік жастығы ретінде жиі қолдануға итермеледі. 2022 жылғы қаңтар-тамызда біз экспорттаушыларды 75 млрд теңгеден астам сомаға қолдадық, 31,2 млрд теңгеге жобалар мақұлданды. Жыл басынан бері 70 экспорттаушы қолдау көрсетті, олардың 9-ы алғаш рет осындай қызметті пайдаланды. Қазір біздің жұмысымызда 100 млрд теңгеден астам сомаға жобалар бар.
- Қызықты жобалар туралы айта аласыз…
- Әрине, олардың саны көп. Бірақ, ең алдымен, біздің клиенттеріміздің арасында шағын да, ірі де бизнесті көлемі бойынша сараламайтынымызды атап өткім келеді. Бірнеше мысал келтірейін. Біз көптен бері ынтымақтасып келе жатқан компаниялардың бірі - "Kaz-Ir AGRO"ЖШС. Бұл Қазақстандағы Жапонияға тамақ өнімдерін алғашқы жеткізушілердің бірі. Ол 2018 жылы Жапонияға мақсары майын экспорттауға келісімшарт жасады. Қаржыландыруды тарту үшін компания несие желісін банкке жүгінді. Біз несие желісін сақтандырып, оған шикізат сатып алуға қаражат тартуға көмектестік. Қазір бұл компания өткізу нарығын кеңейтті, енді оның майы Чехияға, Германияға, Нидерландыға және Қытайға экспортталады. Ол экспорт көлемін 2019 жылғы 487 млн теңгеден 2021 жылы 714 млн теңгеге дейін ұлғайтты.
Нақты жобаларды талдай отырып, біз компаниялар үшін кешенді шешімді таңдаймыз. Мысалы, "Шымкентмай" кәсіпорны біздің бірнеше құралымызды пайдаланады. Біз оның қысқа мерзімді дебиторлық қарызын сақтандырып қана қоймай, сонымен қатар зауыттың өнімдерін сатып алу үшін шетелдік компанияларды қаржыландырдық. Нәтижесінде кәсіпорын экспортының көлемі екі жылда екі есе дерлік ұлғайды. Бізде мұндай клиенттер көп. Ең бастысы-экспорттаушылар бізді әрқашан өз міндеттемелерін орындайтын сенімді серіктестер ретінде көреді.
- Экспорттық қызметті жүзеге асыру кезінде қандай тәуекелдерді сақтандырасыз?
- Біздің барлық өнімдеріміз экспорттаушылардың нақты проблемаларына сүйене отырып жасалды. Біз әрбір кейсті өз клиенттерімізбен бірлесіп жеке қарастырдық, халықаралық тәжірибеге сүйене отырып, өнімдер әзірледік. Осылайша, бізде экспорттаушының қандай да бір проблемасын шешуге мүмкіндік беретін 18 құрал қалыптасты.
Мысалы, төлемді кейінге қалдыруды сақтандыру шетелдік сатып алушы тарапынан төлемеу тәуекелін "жабуға" мүмкіндік береді. Егер экспорттаушыға экспорттық келісімшартты орындау үшін айналым қаражатын толықтыруға қаржы тарту қажет болса, ол қарыздарды сақтандыруды пайдалана алады және кепілзаттық қамтамасыз етудің жетіспеушілігі мәселесін шеше алады. Кепілдікті қамтамасыз етусіз аванстық төлемді сақтандыру-банктік кепілдіктер мен аккредитивтерге балама. Халықаралық тендерлерге қатысу кезінде экспорттаушыларға қолдау көрсетуге мүмкіндік беретін құралдар бар.
Жаңадан бастаушылар бар, олар қай елдермен жұмыс істегісі келетінін түсіне бастайды. Басқа кәсіпорындар, керісінше, өз сатып алушысын тапты, шетелге жеткізілімдері бар, жаңа сатып алушыларды табуда қиындықтар жоқ. Бірақ олардың көпшілігі сату нарықтарын кеңейтуге, жаңа тауарларды экспорттауға тырысады. Тиісінше, бұл кәсіпорындардың қажеттіліктері мүлдем басқа. Олар үшін біз қажетті қаржылық немесе сақтандыру құралын таңдай аламыз. Біз шикізаттық емес сектордың барлық компанияларымен жұмыс істейміз.
Тұтастай алғанда, егер жаңа озық және бәсекеге қабілетті өндірістер құруға инвестициялар өссе, шикізаттық емес экспорттың көлемі үлкен болуы мүмкін деп санаймын. Бұл жерде біз, мысалы, жобалық қаржыландыруды сақтандыру арқылы қолдау көрсете аламыз.
- Қазіргі геосаяси жағдайда кейбір елдер өз нарықтарын қорғау үшін бөгеу шараларын енгізуде…
- Шынында да, әлемде мұндай үрдіс байқалады. Дегенмен, Қазақстанның шикізаттық емес экспортының көлемі біртіндеп қарқын алып келеді.
ҚР сауда және интеграция министрлігінің деректері бойынша шикізаттық емес экспорт көлемі жарты жылда 33,5% – ға-12 млрд долларға дейін ұлғайды. Сонымен қатар, Қазақстанның шикізаттық емес тауарларының тауар айналымы 2022 жылғы қаңтар-маусымда 31,6 млрд долларды құрады. Бұл 2021 жылдың осы кезеңімен салыстырғада 20,6% - ға жоғары.
Сондай-ақ, біз Қазақстаннан шикізат емес тауарларды импорттаушы елдердің саны жыл сайын артып келе жатқанын көріп отырмыз. Егер бес жыл бұрын біздің еліміз өз өнімін негізінен шекара маңы бағыттарына – ТМД және Орталық Азия мемлекеттеріне экспорттаса, қазір компаниялар басқа елдермен: Италия, Нидерланды, Түркия, Франциямен сенімді сауда жасайды.
Сонымен қатар, қазақстандық тауар өндірушілердің орбитасында Оңтүстік Корея, АҚШ, Жапония, Германия, Үндістан және т.б. сияқты әлемнің ірі экономикалары бар.
ҚР сауда және интеграция министрлігі 2025 жылы экспорт көлемін 41 млрд долларға жеткізуді жоспарлап отыр. Оның ішінде 29,5 млрд доллары өңделген тауарлар экспортына, ал 11,5 млрд доллары – қызметтерге тиесілі еді.
Яғни, шикізаттық емес экспорт қарқынды дамып келеді. Менің ойымша, осы мақсатты жүзеге асыру үшін жағдайлар бар. Сондықтан біз нарықтың өсу қарқыны бойынша оптимистік болжамдар жасаймыз.
- Дегенмен экспорттаушыларда проблемалар бар ғой, олар туралы айта аласыз ба?
- Біз өз клиенттерімізбен қарым-қатынас жасаймыз, "далада" жұмыс істейміз, объектілерге барамыз және олардың ауырсыну нүктелері туралы білеміз. Олардың бірі - банктер ауыл шаруашылығындағы жоғары тәуекелдерге байланысты ауылшаруашылық тауар өндірушілеріне несие бергісі келмейді: егіннің болмауы, Мал ауруы және т.б. Алайда, егер кредиттік тәуекелдерді KazakhExport мойнына алатын болса, банктер оларды қаржыландыруға дайын.
Бұдан басқа, кәсіпорындарда логистика проблемалары бар, олар да әкімшілік кедергілерге тап болады. Өзбекстанға ұн экспорттау кезінде біздің зауыттарда қандай қиындықтар туындайтыны туралы мысал келтірейін. Бір жағынан, онда қазақстандық бидайдың импортына дотациялар қолданылады, екінші жағынан, ел ұнды әкелуге жоғары баж салығын қояды.
Бидай-бұл шикізат, ал біз үшін ұнды экспорттау маңызды. Естеріңізге сала кетейін, Қазақстан ұн экспорты бойынша әлемдік көшбасшы болды. Біздің еліміз оны Өзбекстанға, Тәжікстанға, Ауғанстанға сатты. Өзбек тарапы түрік диірмендерін орнатып, сол уақытта осы өнімді импорттауға кедергі келтіретін баж салығын енгізген кезде жағдай өзгерді. Сонымен қатар, ол транзит үшін комиссияны көтерді.
Нәтижесінде Өзбек компаниялары мемлекеттік демеуқаржы есебінен біздің бидайды сатып алып, ұнтақтап, қосымша құнмен шетелге сатады. Әрине, бұл біздің ұн экспорттаушыларымызға тиімсіз.
